Okres dojrzewania płciowego
Około 10 roku życia u dziewcząt i 12 u chłopców zaczyna się okres dojrzewania płciowego, który decyduje o przejściu rozwijającego się organizmu od dojrzałości osobniczej dziecięcej do dojrzałości gatunkowej, czyli zdolności utrzymania gatunku ludzkiego. Rozpoczyna go nagły skok wzrostu ciała. Waga ciała powiększa się wolniej. Proporcje ciała ulegają zmianie. Głowa wydłuża się, głównie dzięki wzrostowi szczęki górnej i żuchwy. Rosną łuki brwiowe i małżowiny uszne, nos wydłuża się, zmienia się rysunek ust, gałki oczne są głębiej osadzone. W związku ze zmianą twarzy mija dziecięcość rysów, początkowo twarz brzydnie, aby po okresie dojrzewania osiągnąć już dorosły wyraz (z poczwarki wylęga się motyl). Szyja wydłuża się. U chłopców występuje wzrost krtani (jabłko Adama), wydłużenie tzw. strun głosowych i zmiana tonacji głosu (mutacja).
Proporcje tułów—kończyny przesuwają się w; kierunku przewagi kończyn dolnych. Rosną stopy i dłonie. Ruchy stają się kanciaste, niezgrabne (wiek małpi). U chłopców zaczyna się silny rozwój pasa barkowego, u dziewcząt pasa miednicznego, stąd wyraźne różnice sylwetek u obu płci, pogłębione jeszcze wyraźniejszym zarysowaniem się mięśni u chłopców, a u dziewcząt większą ilością tkanki tłuszczowej.
Na ciele pojawia się stopniowo owłosienie: u chłopców koło części płciowych, pod pachami, na twarzy i tułowiu, u dziewcząt typowy trójkąt owłosienia koło części płciowych i owłosienie pod pachami. Owłosienie na głowie daje linię z „kątami” u chłopców, a równą linię u dziewcząt. U chłopców wzrastają moszna i jądra, następnie długość prącia. Około 16 roku życia pojawiają się polucje. U dziewcząt rozrasta się tkanka tłuszczowa na wzgórku łonowym. Powiększają się wargi sromowe, pochwa i macica, zachodzą zmiany w błonie śluzowej pochwy i w jej florze bakteryjnej. Rozwija się etapami pierś kobieca (powiększenie brodawek sutkowych, powiększenie sutka z szeroką brodawką, odgraniczenie sutka od brodawki, wciągnięcie brodawki). Około 13 roku życia występuje pierwsza miesiączka (wahania w czasie od 9 do 16 roku życia).
U obu płci wzrasta pojemność oddechowa płuc, podobnie wymiary serca. Tętno ulega zwolnieniu, ciśnienie krwi podnosi się. Jednakże płuca i serce nie rosną równie szybko jak cały organizm, czym tłumaczy się ich niższą sprawność fizjologiczną. Wzmożona pobudliwość naczynioruchowa jest przyczyną występowania niemiarowości oddechowej (zmiana częstości akcji serca i tętna przy wdechu i wydechu), wahań ciśnienia krwi, zmian w ukrwieniu skóry (rumieńce, bledniecie, tzw. gęsia skórka, skóra marmurkowata, sinienie kończyn). Często występują omdlenia, zwłaszcza po dłuższym staniu. Zwiększa się kwaśność żołądkowa. Wydolność wątroby i trzustki jest już taka jak u dorosłego. Wzmaga się apetyt, rośnie zapotrzebowanie energetyczne. Wzmożona działalność gruczołów potowych i łojowych sprawia, że skóra jest tłusta, podobnie łatwo tłuszczą się włosy. Skóra jest też nadmiernie potliwa, a pot ma nieprzyjemną, ostrą woń. Pojawia się trądzik, częste są zmiany ropne skóry. W okresie dojrzewania szybko wzrastają gruczoły wydzielania wewnętrznego: przysadka, gruczoł nadnerczowy, gruczoł tarczowy, gruczoł przytarczyczny, gruczoły płciowe, wzrasta tez ilość produkowanych przez nie hormonów.
Dojrzewanie określa się często nazwą „burzy hormonalnej”. Okres dojrzewania trwa u obu płci ok. 5 lat. W okresie pokwitania, poza wykształceniem się sylwetki, zmienia się również psychika. Jest to okres przełomu w życiu młodego człowieka, wyrażający się często buntem. W pierwszej fazie dojrzewania młodemu człowiekowi towarzyszy uczucie osamotnienia i niepewności. Odczuwa on silniej i groźniej niż poprzednio niebezpieczeństwa życia. Mogą wystąpić uczucia lęku przed przyszłością, depresji aż do zniechęcenia, nawet do pragnienia śmierci.
Młodzi ludzie wstydzą się własnego ciała, często bowiem rosną nieproporcjonalnie, tyją lub chudną, mają szpecące krosty, pocą się nadmiernie, a pot ma nieprzyjemny zapach. Odczuwają zmęczenie, senność, apatię, niezależnie od zmian organizmu, które przynoszą dojrzałość płciową. Psychika reaguje na te nieprzyjemne odczucia nie tylko wahaniami depresyjnymi, ale znajduje tez inne wyjścia w zależności od bogactwa pomysłów, temperamentu i wpływu środowiska zewnętrznego. Dają się zauważyć różne zachowania. Jedne dzieci bronią „okresu dzieciństwa”, inne snują marzenia, w których widzą siebie w sytuacjach niezwykłych, imponujących otoczeniu, wręcz bohaterskich. Jeszcze inne przechodzą do czynnej obrony, stają się przekorne, zuchwałe, aroganckie, przede wszystkim w stosunku do rodziców i wychowawców. Młodociany w jaskrawy sposób przecenia siebie, staje się zarozumiały, „wszystko wie najlepiej”, czego nie może znieść otoczenie. Zaczynają się konflikty rodzinne. Poczucie braku zrozumienia ze strony otoczenia, a także głód wrażeń prowadzą niekiedy do „ucieczki w świat” ze wszystkimi konsekwencjami tego czynu. Narastają też w tym okresie tendencje samobójcze.
Rozterkę psychiczną młodocianych pogłębiają: rozbicie lub konflikty w rodzinie, alkoholizm rodziców itp. W tym okresie mogą występować również trudności w nauce. Rozwija się też popęd płciowy i związane z nim zainteresowania, wyrażające się w skłonności do kokieterii i flirtowania, nadmiernej niekiedy dbałości o wygląd zewnętrzny i ubranie. Jednocześnie u większości dorastającej młodzieży wyobraźnia staje się coraz bardziej produktywna, spostrzeżenia dokładniejsze i wielostronne, pamięć bardziej logiczna. Te korzystne zmiany w psychice mogą rozwijać się pod wpływem umiejętnie prowadzonej pracy wychowawczej środowiska (dom, szkoła). Natomiast popełnione błędy wychowawcze wpływają na zaostrzenie się konfliktów z otoczeniem i mogą być przyczyną aspołecznych wybryków.
