Okres dojrzewania płciowego

Około 10 roku życia u dziewcząt i 12 u chłop­ców zaczyna się okres dojrzewania płciowe­go, który decyduje o przejściu rozwijającego się organizmu od dojrzałości osobniczej dziecięcej do dojrzałości gatunkowej, czyli zdolności utrzymania gatunku ludzkiego. Roz­poczyna go nagły skok wzrostu ciała. Waga ciała powiększa się wolniej. Proporcje ciała ulegają zmianie. Głowa wydłuża się, głównie dzięki wzrostowi szczęki górnej i żuchwy. Rosną łuki brwiowe i małżowiny uszne, nos wydłuża się, zmienia się rysunek ust, gałki oczne są głębiej osadzone. W związku ze zmianą twarzy mija dziecięcość rysów, po­czątkowo twarz brzydnie, aby po okresie dojrzewania osiągnąć już dorosły wyraz (z poczwarki wylęga się motyl). Szyja wydłuża się. U chłopców występuje wzrost krtani (jabłko Adama), wydłużenie tzw. strun gło­sowych i zmiana tonacji głosu (mutacja).

Proporcje tułów—kończyny przesuwają się w; kierunku przewagi kończyn dolnych. Rosną stopy i dłonie. Ruchy stają się kanciaste, niezgrabne (wiek małpi). U chłopców zaczy­na się silny rozwój pasa barkowego, u dziewcząt pasa miednicznego, stąd wyraź­ne różnice sylwetek u obu płci, pogłębio­ne jeszcze wyraźniejszym zarysowaniem się mięśni u chłopców, a u dziewcząt większą ilością tkanki tłuszczowej.

Na ciele pojawia się stopniowo owłosienie: u chłopców koło części płciowych, pod pa­chami, na twarzy i tułowiu, u dziewcząt typo­wy trójkąt owłosienia koło części płciowych i owłosienie pod pachami. Owłosienie na gło­wie daje linię z „kątami” u chłopców, a równą linię u dziewcząt. U chłopców wzrastają moszna i jądra, następnie długość prącia. Około 16 roku życia pojawiają się polucje. U dziewcząt rozrasta się tkanka tłuszczowa na wzgórku łonowym. Powiększają się wargi sromowe, pochwa i macica, zachodzą zmia­ny w błonie śluzowej pochwy i w jej florze bakteryjnej. Rozwija się etapami pierś kobie­ca (powiększenie brodawek sutkowych, po­większenie sutka z szeroką brodawką, od­graniczenie sutka od brodawki, wciągnięcie brodawki). Około 13 roku życia występuje pierwsza miesiączka (wahania w czasie od 9 do 16 roku życia).

U obu płci wzrasta pojemność oddechowa płuc, podobnie wymiary serca. Tętno ulega zwolnieniu, ciśnienie krwi podnosi się. Jed­nakże płuca i serce nie rosną równie szybko jak cały organizm, czym tłumaczy się ich niż­szą sprawność fizjologiczną. Wzmożona po­budliwość naczynioruchowa jest przyczyną występowania niemiarowości oddechowej (zmia­na częstości akcji serca i tętna przy wdechu i wydechu), wahań ciśnienia krwi, zmian w ukrwieniu skóry (rumieńce, bledniecie, tzw. gęsia skórka, skóra marmurkowata, sinienie kończyn). Często występują omdlenia, zwła­szcza po dłuższym staniu. Zwiększa się kwaśność żołądkowa. Wydolność wątroby i trzustki jest już taka jak u do­rosłego. Wzmaga się apetyt, rośnie zapotrze­bowanie energetyczne. Wzmożona działalność gruczołów potowych i łojowych sprawia, że skóra jest tłusta, po­dobnie łatwo tłuszczą się włosy. Skóra jest też nadmiernie potliwa, a pot ma nieprzyje­mną, ostrą woń. Pojawia się trądzik, częste są zmiany ropne skóry. W okresie dojrzewania szybko wzrastają gruczoły wydzielania wewnętrznego: przy­sadka, gruczoł nadnerczowy, gruczoł tar­czowy, gruczoł przytarczyczny, gruczoły płciowe, wzrasta tez ilość produkowanych przez nie hormonów.

Dojrzewanie określa się często nazwą „burzy hormonalnej”. Okres dojrzewania trwa u obu płci ok. 5 lat. W okresie pokwitania, poza wykształceniem się sylwetki, zmienia się również psychika. Jest to okres przełomu w życiu młodego człowieka, wyrażający się często buntem. W pierwszej fazie dojrzewania młodemu czło­wiekowi towarzyszy uczucie osamotnienia i niepewności. Odczuwa on silniej i groźniej niż poprzednio niebezpieczeństwa życia. Mogą wystąpić uczucia lęku przed przy­szłością, depresji aż do zniechęcenia, nawet do pragnienia śmierci.

Młodzi ludzie wstydzą się własnego ciała, często bowiem rosną nieproporcjonalnie, tyją lub chudną, mają szpecące krosty, pocą się nadmiernie, a pot ma nieprzyjemny zapach. Odczuwają zmęczenie, senność, apatię, nie­zależnie od zmian organizmu, które przyno­szą dojrzałość płciową. Psychika reaguje na te nieprzyjemne od­czucia nie tylko wahaniami depresyjnymi, ale znajduje tez inne wyjścia w zależności od bogactwa pomysłów, temperamentu i wpły­wu środowiska zewnętrznego. Dają się za­uważyć różne zachowania. Jedne dzieci bro­nią „okresu dzieciństwa”, inne snują marze­nia, w których widzą siebie w sytuacjach niezwykłych, imponujących otoczeniu, wręcz bohaterskich. Jeszcze inne przechodzą do czynnej obrony, stają się przekorne, zuchwa­łe, aroganckie, przede wszystkim w stosun­ku do rodziców i wychowawców. Młodociany w jaskrawy sposób przecenia siebie, staje się zarozumiały, „wszystko wie najlepiej”, czego nie może znieść otoczenie. Zaczynają się konflikty rodzinne. Poczucie braku zro­zumienia ze strony otoczenia, a także głód wrażeń prowadzą niekiedy do „ucieczki w świat” ze wszystkimi konsekwencjami tego czynu. Narastają też w tym okresie tenden­cje samobójcze.

Rozterkę psychiczną młodocianych pogłębia­ją: rozbicie lub konflikty w rodzinie, alkoho­lizm rodziców itp. W tym okresie mogą wy­stępować również trudności w nauce. Rozwija się też popęd płciowy i związane z nim zainteresowania, wyrażające się w skłon­ności do kokieterii i flirtowania, nadmiernej niekiedy dbałości o wygląd zewnętrzny i ubranie. Jednocześnie u większości dorasta­jącej młodzieży wyobraźnia staje się coraz bardziej produktywna, spostrzeżenia dokład­niejsze i wielostronne, pamięć bardziej logi­czna. Te korzystne zmiany w psychice mogą rozwijać się pod wpływem umiejętnie prowa­dzonej pracy wychowawczej środowiska (dom, szkoła). Natomiast popełnione błędy wychowawcze wpływają na zaostrzenie się konfliktów z otoczeniem i mogą być przyczy­ną aspołecznych wybryków.